Του Στέφανου Μπακατσή

Αν ορίσουμε πρόχειρα τη «συνωμοσία» ως ένα καταχθόνιο σχέδιο που εξυπηρετεί ορισμένα συμφέροντα σε βάρος κάποιων ανθρώπων, ως ένα κόλπο που παίζεται πίσω από την πλάτη τους ενώ αυτοί κοιμούνται τον ύπνο του δικαίου, μπορούμε να εξαγάγουμε μερικά παράδοξα συμπεράσματα που σχετίζονται με:

• Την έκβαση της συνωμοσίας.

Σε περίπτωση που μια συνωμοσία πετύχει, αυτομάτως περνάει στη σφαίρα του γεγονότος και αποβάλλει το χαρακτήρα της συνωμοσίας: έτσι έπρεπε να γίνει, αφού έτσι έγινε. Με τον τρόπο αυτό καραμπινάτες συνωμοσίες όπως η ελληνική επανάσταση και η χούντα των συνταγματαρχών (για να μείνουμε προς το παρόν στα δικά μας) εκ των υστέρων αντιμετωπίζονται ως αναμενόμενες εξελίξεις, παρόλο που στην εποχή τους αντιμετωπίστηκαν με δυσπιστία μέχρι να εκδηλωθούν και να επικρατήσουν. Σε περίπτωση πάλι που μια συνωμοσία στο τέλος αποτύχει, είτε δεν βλέπει ποτέ το φως της ημέρας είτε δεν θεωρείται ότι αξίζει να λέγεται συνωμοσία, οπότε κανείς δεν αναφέρεται σε αυτή ως τέτοια. Συνηθισμένοι λόγοι αποτυχίας είναι οι προδοσίες, οι αντίπαλες συνωμοσίες και οι αστάθμητοι παράγοντες, των οποίων η σημασία μεγαλώνει μαζί με τις φιλοδοξίες των συνωμοτών. Το συμπέρασμα που προκύπτει από τα παραπάνω είναι ότι από την ίδια της τη φύση κάθε συνωμοσία είναι καταδικασμένη σε μια ιδιότυπη ανυπαρξία.

• Τον σκοπό της συνωμοσίας.

Σε πολλές περιπτώσεις δυσκολεύεται κανείς να διακρίνει κάποιο ξεκάθαρο συμφέρον πίσω από μια εικαζόμενη συνωμοσία. Το χαρακτηριστικό των «συνωμοσιολόγων» είναι ότι έχουν την τάση να θεωρούν τη συνωμοσία ως κινητήρια δύναμη της ιστορίας και κάθε πιθανή σύμπτωση ως αποτέλεσμα σχεδίου, η περιπλοκότητα του οποίου συνήθως αυξάνει ως αντιστάθμισμα στην έλλειψη προφανούς λογικής των γεγονότων. Στην κατηγορία όμως αυτή πρέπει τότε να ενταχθεί και η συντριπτική πλειοψηφία των ιστορικών ή πολιτικών σχολιαστών για παράδειγμα που βλέπουν την ιστορία και την πολιτική ως λογική ακολουθία επιδιώξεων και πραγματώσεων υποτιμώντας κεφαλαιώδεις παράγοντες όπως η βλακεία, τα πάθη και η τύχη. Η «συνωμοσιολογία» είναι στην πραγματικότητα τόσο βαθιά ριζωμένη στον καθημερινό τρόπο σκέψης, ώστε κατά κανόνα κανείς δεν την αντιμετωπίζει ως τέτοια, εκτός κι αν πρόκειται να χρησιμοποιηθεί ως βρισιά, κατά τον ίδιο τρόπο που η αιτίαση του ρατσισμού χρησιμοποιείται κατά κόρον από ανθρώπους για τους οποίους ο ρατσισμός είναι τρόπος ζωής. Δεν είναι σύμπτωση που οι κατηγορίες περί συνωμοσιολογίας προέρχονται σήμερα κυρίως από τον ευρύτερο χώρο της αριστεράς, ένα χώρο που έχει διαπρέψει στο παρελθόν στη συγκεκριμένη δραστηριότητα τόσο στα λόγια όσο και στην πράξη.

• Το υποκείμενο της συνωμοσίας.

Είναι τέλος αξιοσημείωτο ότι όσο μεγαλύτερης κλίμακας είναι μια συνωμοσία, και κατά συνέπεια όσο περισσότερο προφανής, άλλο τόσο δύσκολο είναι να διακρίνει κανείς τους ανθρώπους που κινούν τα νήματα και παίρνουν τις αποφάσεις. Εδώ πρέπει να θυμίσουμε ότι μια τέτοια εκδοχή καθόλου δεν πτοούσε τις παλιότερες γενιές που και πάλι έβλεπαν τον κόσμο ως έρμαιο θεϊκού σχεδίου ή ως άθυρμα της μοίρας, ενώ και στη νεότερη εποχή δεν έλειψαν θεωρίες που έβλεπαν ως υποκείμενο μιας παγκόσμιας συνωμοσίας την ίδια την ιστορία (Χέγκελ), την κοσμική βούληση (Σοπενχάουερ), τις οικονομικές δυνάμεις (Μαρξ), τη θέληση για δύναμη (Νίτσε) ή ακόμα και τη φυσική επιλογή (Δαρβίνος). Είναι αλήθεια ότι σε ορισμένα πρόσφατα δείγματα πρωτοφανούς σύμπνοιας της παγκόσμιας ελίτ σε αναπόδεικτες εικασίες όπως η «μεγάλη έκρηξη», η «κλιματική αλλαγή» και η «γρίπη-πανούκλα» είναι πραγματικά δύσκολο να διακρίνει κανείς ποιος μπορεί να καθοδηγεί και να ωφελείται από τέτοιες ανοησίες. Όχι φυσικά ότι δεν εξυπηρετούνται και συγκεκριμένα συμφέροντα, των οποίων όμως η μερικότητα δεν συνάδει με το μέγεθος και την οικουμενικότητα του εγχειρήματος. Το βασικό πρόβλημα σήμερα είναι ότι το τεχνοοικονομικό και ιδεολογικό οικοδόμημα έχει αυτονομηθεί σε τέτοιο βαθμό από τους δημιουργούς του, ώστε είναι σε θέση να τους χρησιμοποιεί ελεύθερα ως φορείς του και μάλιστα εν αγνοία τους. Το τελευταίο είναι και το πλέον ανησυχητικό, δεδομένου ότι τόσο οι «συνωμοσιολόγοι» όσο και οι αντίπαλοί τους τείνουν γενικά να υπερεκτιμούν τον ανθρώπινο παράγοντα, οι πρώτοι αναζητώντας νόημα και σκοπό, ακόμα και κει που δεν υπάρχει, και οι δεύτεροι συγκαλύπτοντας με την ψευδαίσθηση της ελεύθερης βούλησης πραγματικές συνωμοσίες, στις οποίες συμμετέχουν πρώτοι απ’ όλους οι ίδιοι..